Soạn bài xưng hô trong hội thoại
Soạn bài xưng hô trong hội thoại
I. Từ ngữ xưng hô và việc sử dụng từ ngữ xưng hô
1. Một số từ ngữ để xưng hô trong tiếng Việt
Học sinh tự nêu một số từ ngữ dùng để xưng hô trong tiếng Việt và cho biết cách dùng từ của các từ ngữ đó.
2. Xác định các từ ngữ xưng hô trong hai đoạn trích
– Từ ngữ xưng hô trong đoạn trích 1: em – anh (của Dế Choắt nói với Dế Mèn), ta – chú mày (của Dế Mèn nói với Dế Choắt).
– Từ ngữ xưng hô trong đoạn trích 2: tôi – anh (của Dế Choắt nói với Dế Mèn và của Dế Mèn nói với Dế Choắt).
+ Phân tích sự thay đổi về cách xưng hô của Dế Mèn và Dế Choắt trong hai đoạn trích.
Trong đoạn trích 1, sự xưng hô của hai nhân vật rất khác nhau, đó là sự xưng hô rất bình đẳng của một kẻ ở vị thế yếu, cảm thấy mình thấp hèn cần nhờ vả người khác là một kẻ ở vị thế mạnh, kiêu căng, hách dịch.
Nhưng trong đoạn 2, sự xưng hô đã thay đổi hẳn, đó là sự xưng hô bình đẳng (tôi – anh) không ai thấy mình thấp hơn hay cao hơn người đối thoại. Sở dĩ có sự thay đổi đó vì tình huống giao tiếp đã khác, vị thế của hai nhân vật không còn như trong đoạn trích thứ nhất nữa. Dế Choắt đã không còn tự coi mình là đàn em, cần nhờ vả, nương tựa Dế Mèn nữa mà nói với Dế Mèn những lời trăng trối với tư cách là một người bạn.
II. Luyện tập
Bài tập 1. Thay vì dùng chúng em, cô học viên người châu Âu dùng chúng ta. Trong Tiếng Việt, có sự phân biệt giữa phương tiện xưng hô chỉ “ngôi gộp” (tức chỉ một nhóm ít nhất là hai người, trong đó có người nói và cả người nghe như (chúng ta) và phương tiện xưng hô chỉ “ngôi trừ” (tức chỉ một nhóm ít nhất là hai người, trong đó có người nói, nhưng không có người nghe như chúng tôi, chúng em…). Ngoài ra, có phương tiện xưng hô vừa có thể được dùng để chỉ “ngôi gộp”, vừa có thể được dùng để chỉ “ngôi trừ” như chúng mình. Khác với tiếng Việt, nhiều ngôn ngữ châu Âu không có sự phân biệt đó, chẳn hạn We trong tiếng Anh có thể dịch sang tiếng Việt là chúng tôi hoặc chúng ta tùy thuộc vào tình huống. Do ảnh hưởng của thói quen trong tiếng mẹ đẻ (không phân biệt “ngôi gộp” và “ngôi trừ”), cô học viên đã có sự nhầm lẫn. Điều đáng chú ý là việc dùng chúng ta, thay vì dùng chúng em/ chúng tôi, trong tình huống này làm cho ta có thể hiểu lễ thành hôn là của cô học viên người châu Âu và vị giáo sư Việt Nam.
Bài tập 2.
Việc dùng chúng tôi thay cho tôi trong các văn bản khoa học nhằm tăng thêm tính khách quan cho những luận điểm khoa học trong văn bản. Ngoài ra, việc xưng hô này còn thể hiện sự khiêm tốn của tác giả.
Tuy nhiên, cần lưu ý những tình huống nhất định, chẳng hạn khi viết bài bút chiến, tranh luận, khi cần nhấn mạnh ý kiến riêng của cá nhân thì dùng tôi là thích hợp hơn.
Bài tập 3. Trong truyện Thánh Gióng, đứa bé gọi mẹ của mình theo cách gọi thông thường. Nhưng xưng hô với sự giả thì sử dụng những từ ta – ông. Cách xưng hô như vậy cho thấy Thánh Gióng là một đứa bé khác thường.
Bài tập 4. Vị tướng, tuy đã trở thành một nhân vật nổi tiếng, có quyền cao chức trọng, nhưng vẫn gọi thầy cũ của mình là thầy và xưng em. Ngay khi người thầy giáp gọi vị tướng là ngài thì ông vẫn không hề thay đổi cách xưng hô. Cách xưng hô đó thể hiện thái độ kính cẩn và lòng biết ơn của vị tướng đối với thầy giáo của mình. Đó quả là bài học sâu sắc về tinh thần “tôn sư trọng đạo” rất đáng để noi theo.
Bài tập 5. Trước năm 1945, nước ta còn là một nước phong kiến. Người đứng đầu nhà nước là vua. Vua không bao giờ xưng với dân chúng là tôi và gọi dân chúng là đồng bào nhưng khi Bác Hồ xưng như vậy tạo cho người nghe cảm giác gần gũi, thân thiết với người nói, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng quan hệ giữa lãnh tụ và nhân dân trong một đất nước dân chủ.
Bài tập 6. Các từ ngữ xưng hô trong đoạn trích này là của một kẻ có vị thế, quyền lực (cai lệ) và một người dân bị áp bức (chị Dậu). Cách xưng hô của cai lệ thể hiện sự trịch thượng, hống hách. Còn cách xưng hô của chị Dậu ban đầu thì hạ mình, nhẫn nhục (nhà cháu – ông), nhưng sau đó thay đổi hoàn toàn: tôi – ông, rồi bà – mày. Sự thay đổi cách xưng hô đó thể hiện sự thay đổi thái độ và hành vi ứng xử của nhân vật. Nó thể hiện sự phản kháng quyết liệt của một con người bị dồn đến bước đường cùng.